Η διαδικασία του πένθους και οι διάφοροι μηχανισμοί της είναι παρόμοιοι στα παιδιά και στους ενηλίκους. Τα παιδιά περνούν από τα ίδια στάδια και επηρεάζονται απ’ τους ίδιους παράγοντες και τις ίδιες συνθήκες όπως και οι ενήλικοι αλλά με κάποιες σημαντικές διαφορές, οι οποίες αφορούν κυρίως τον τρόπο που αντιλαμβάνονται τα παιδιά την έννοια του θανάτου και τα συναισθήματα που ακολουθούν σε σχέση με τους ενηλίκους π.χ. για τα παιδιά το αίσθημα της διάρκειας διαφέρει από τους ενηλίκους και έτσι το να αποδεχτούν και να ξεπεράσουν μια απώλεια χρειάζεται πολύ χρόνο.
Η πιο οδυνηρή κατάσταση που μπορεί να βιώσει ένα παιδί είναι ο θάνατος ενός γονιού. Τα περισσότερα παιδιά νιώθουν σαν να έχει έρθει η συντέλεια του κόσμου. Τα συναισθήματα είναι τα ίδια είτε ο θάνατος είναι αναμενόμενος είτε είναι απρόσμενος. Είναι πολύ δύσκολο να καθορίσουμε σε ποια ηλικία ένα παιδί αντιλαμβάνεται την έννοια του θανάτου και την ακόλουθη διεργασία του πένθους. Οσον αφορά στο βρέφος ως 6 μηνών η απώλεια της μητέρας δεν μπορούμε να πούμε ότι ακολουθείται από πένθος με την ακριβή έννοια του όρου. Το βρέφος παρουσιάζει σημάδια απελπισίας, αλλά μπορεί να προσαρμοστεί σε ένα κατάλληλο υποκατάστατο. Από 6 μηνών κάθε παρατεταμένος χωρισμός έχει άμεσες επιπτώσεις. Μετά από μια φάση διαμαρτυρίας, επανάστασης, θυμού, που μπορεί να διαρκέσει πολλές εβδομάδες, επικρατεί μια κατάσταση απελπισίας, αποτραβήγματος, απάθειας, με μονότονο κλάμα. Η διάρκεια και η ένταση των διαφόρων εκδηλώσεων που παρουσιάζει το παιδί από 6 ως 18 μηνών μετά τον χωρισμό – εξαφάνιση της μητέρας του, ποικίλουν υπερβολικά ανάλογα με το αν θα του δοθεί ή όχι ένα υποκατάστατο και ανάλογα με το αν το υποκατάστατο αυτό θα καταλάβει ή όχι την απόγνωσή του και θα ανταποκριθεί σ’ αυτήν. Η αναστάτωση είναι, γενικά, τόσο μεγαλύτερη όσο η διάρκεια ανάμεσα στην απώλεια της μητέρας και στην πιθανή επένδυση ενός υποκατάστατου παρατείνεται.
Τα παιδιά λόγω της ηλικίας και του σταδίου συναισθηματικής και πνευματικής ανάπτυξης στο οποίο βρίσκονται, δυσκολεύονται ιδιαίτερα να καταλάβουν τι ακριβώς συμβαίνει όταν πεθαίνει ο γονιός τους. Γι’ αυτό δεν πρέπει να χρησιμοποιούμε λέξεις όπως: «έφυγε», «κοιμήθηκε» ή «χάθηκε» γιατί τα παιδιά είναι πολύ πιθανό να μπερδευτούν. Είναι πολύ σημαντικό να είμαστε απόλυτα ειλικρινείς μαζί τους, ούτως ώστε να κατανοήσουν την κατάσταση πιο γρήγορα και να την ξεπεράσουν. Τα παιδιά είναι απαραίτητο να πενθήσουν τον θάνατο του αγαπημένου τους προσώπου εγκαίρως διαφορετικά θα γίνουν πολύ ευάλωτοι ως ενήλικοι και θα έχουν προδιάθεση να παρουσιάσουν κατάθλιψη.
Τα πιο συνηθισμένα συμπτώματα που παρουσιάζει ένα παιδί σε περίοδο πένθους είναι οι διαταραχές της προσοχής, πτώση της σχολικής αποδοτικότητας, διαταραχές στην ομιλία, τικ, απάθεια και διάφορες φοβίες, όπως φόβο μοναξιάς, σκοταδιού, ξένων, κ.λ.π. Επίσης είναι πιθανό να παρουσιάσει παλινδρομήσεις στην συμπεριφορά, δηλαδή να επανέρχεται σε προηγούμενα στάδια της εξέλιξής του. Τέλος, το παιδί έχει την τάση να ενσωματώνει τον θάνατο στα παιχνίδια του ή να σκοτώνει μικρά έντομα. Αυτό είναι αντίδραση στον φόβο που νιώθει· όσο περισσότερο φοβάται, τόσο περισσότερο προσπαθεί να σκοτώσει.
Όταν το παιδί αρχίζει να δέχεται την ιδέα του θανάτου του γονιού του νιώθει φόβο, θυμό, ενοχή. Συχνά τα παιδιά νιώθουν ένοχή και ότι τα ίδια είναι υπεύθυνα για τον θάνατο του γονιού τους. Μπορεί ακόμη να νομίσει το παιδί πως του αξίζει και του ίδιου να πεθάνει· αυτή η ευχή συνδυάζει την τιμωρία του και την επιθυμία του να συναντήσει τον νεκρό. Μερικές φορές νιώθουν φόβο ότι θα πεθάνει και ο γονιός που ζει. Ή νιώθουν εγκαταλελειμμένα επειδή ο γονιός που ζει είναι κλεισμένος στον εαυτό του και δεν ασχολείται μαζί τους. Είναι φυσιολογικό και αυτό το συναίσθημα, το οποίο σιγά-σιγά θα μειωθεί σε ένταση λόγω της καθημερινότητας και τον χρόνο που περνάει. Είναι φυσιολογικό να νιώθει το παιδί θυμό για τον γονιό που ζει και να είχε πεθάνει αυτός στην θέση του. Όταν πεθαίνει κάποιος δικός μας τείνουμε να τον εξιδανικεύουμε και να θυμόμαστε μόνο τις καλές στιγμές.
Στα παιδιά, όπως και στους ενηλίκους, όταν αναστέλλεται η ομαλή διεργασία της θλίψης προκύπτουν συμπτώματα παθολογικού πένθους. Τα πιο συνηθισμένα είναι το υπερβολικό κλάμα, η επιθετική συμπεριφορά, τάση για κλοπή, κακή επίδοση στο σχολείο διαταραχές ύπνου και φαγητού, ενούρηση, εγκόπριση, κ.α. Ιδίως τα παιδιά πρέπει να ενθαρρύνονται να συζητούν για τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους. Αν προσπαθούν να ξεφύγουν από αυτά ή τα καταπιέζουν, θα υποφέρουν για πολύ περισσότερο καιρό και ίσως να μην ξεπεράσουν ποτέ τον πόνο τους.
Με σκοπό να διευκολύνει τη φυσιολογική διεργασία του θρήνου, η «Μέριμνα» (Εταιρία για τη Φροντίδα Παιδιών και Οικογενειών στην Αρρώστια και το Θάνατο), οργάνωσε Συμβουλευτικό Κέντρο το οποίο στηρίζει παιδιά και εφήβους που βιώνουν σημαντική απώλεια στη ζωή τους, εξαιτίας θανάτου ή απειλητικής για τη ζωή αρρώστιας ενός αγαπημένου προσώπου. Το Συμβουλευτικό Κέντρο στελεχώνεται από εξειδικευμένους ψυχολόγους, που μέσω ειδικών τεχνικών και παρεμβάσεων σε ατομικό, οικογενειακό και ομαδικό επίπεδο, αποσκοπούν στη διευκόλυνση της φυσιολογικής διεργασίας του θρήνου στο παιδί και την οικογένεια.
Τα παιδιά χρειάζονται ειλικρινείς απαντήσεις σε όλες τις ερωτήσεις που αφορούν τον θάνατο. Πρέπει να ενθαρρύνονται να εκφράζουν αυτό που νιώθουν και να μην κρίνονται για αυτό. Έχουν κάθε δικαίωμα να κρατούν ζωντανές τις αναμνήσεις τους μαθαίνοντας έτσι να ζουν με αυτές και να κρατάνε με την σκέψη αλλά και την καρδιά τους για πάντα ζωντανό κοντά τους τον αγαπημένο τους γονιό.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΜΠΟΥΦΑΛΗ ΕΥΤΥΧΙΑ
ΕΙΔΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ-ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ
ειδικευμένη στις μαθησιακές δυσκολίες-δυσλεξία
[email protected]
