Ψηφιακός αυτισμός: Οι ηλεκτρονικές συσκευές προκαλούν αυτισμό τα παιδιά;

daddy cool team

Η ραγδαία αύξηση των διαταραχών του αυτιστικού φάσματος έχει προκαλέσει μεγάλη ανησυχία, με τους ειδικούς να εντείνουν έρευνες σχετικά με τα αίτια αύξησης του ποσοστού των παιδιών που πάσχουν από κάποια διαταραχή αυτισμού.

Ένας κύριος λογος που περισσότερα παιδιά διακρίνονται από κάποια διαταραχή αυτιστικού φάσματος είναι η ψηφιακή πραγματικότητα. Οι ηλεκτρονικές συσκευές κάθε είδους ( κινητό, τηλεόραση, υπολογιστής) είναι πραγματικά καταστροφικές για την νοητική κατάσταση του παιδιού. Αυτός είναι ο λεγόμενος ψηφιακός αυτισμός και οφείλεται εξολοκλήρου στη χρήση ηλεκτρονικών συσκευών.

“Επιδημία” αυτισμού ή επιδημία διαγνώσεων;

Το 1975, στις ΗΠΑ, μόνο ένα παιδί στα 5.000 διαγιγνωσκόταν ως αυτιστικό. Το 2005 η αναλογία έγινε ένα παιδί στα 500 και το 2014 ένα παιδί στα 68. Πρόσφατες έρευνες μάλιστα κάνουν λόγο για ένα παιδί στα 45, δηλαδή σήμερα ένα μικρό παιδί στις ΗΠΑ έχει 100 φορές περισσότερες πιθανότητες να διαγνωστεί ως αυτιστικό από ότι το 1975.

Η δραματική αυτή αύξηση των “διαταραχών του αυτιστικού φάσματος” ασφαλώς οφείλεται, εν μέρει, και στη τάση της σύγχρονης ψυχιατρικής να διευρύνει συνεχώς τα παθολογικά όρια ψυχιατρικοποιώντας κάθε απόκλιση από την κανονικότητα που θα εκλαμβανόταν άλλοτε ως απλή “ιδιορρυθμία”. Αλλά, η επέκταση των παθολογικών ορίων δεν αρκεί από μόνη της για να εξηγήσει την “επιδημία” του αυτισμού. Περιβαλλοντολογικοί παράγοντες (όπως η αυξημένη παρουσία γλουτένης στη σύγχρονη διατροφή ή η έλλειψη βιταμινών, η μόλυνση του άμεσου περιβάλλοντος με υδράργυρο ή άλλα βαρέα μέταλλα, τα παιδικά εμβόλια, η λήψη κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης αντικαταθλιπτικών ή άλλων φαρμάκων, όπως το αντιεπιλεπτικό depakine) συσχετίστηκαν κατά καιρούς με την εμφάνιση αυτιστικών διαταραχών, χωρίς να μπορούν να δώσουν μια ξεκάθαρη απάντηση.

Αρκετά πρόσφατα, ορισμένοι παιδοψυχίατροι, στη Γαλλία κυρίως, συνέδεσαν την εκδήλωση συμπτωμάτων παρόμοιων με αυτά που χαρακτηρίζουν τις αυτιστικές διαταραχές με την πολύωρη καθημερινή έκθεση των μικρών παιδιών στην εικονική πραγματικότητα των ηλεκτρονικών οθονών κάθε είδους (τηλεόραση, υπολογιστές, κινητά, βιντεοπαιχνίδια). Το θετικό σ’ αυτήν την περίπτωση είνια ότι τα συμπτώματα φαίνεται να είναι αναστρέψιμα, αν μειωθεί δραστικά ο ημερήσιος χρόνος έκθεσης στις οθόνες.

Το φαινόμενο ονομάσθηκε “αυτισμός προκαλούμενος από ηλεκτρονικές οθόνες” ή “εικονικός αυτισμός” (virtual autism), και θα μπορούσε να αφορά ένα μεγάλο ποσοστό -ή, ίσως, και την πλειοψηφία- των διαγνωσμένων “διαταραχών του αυτιστικού φάσματος”.

“Οθόνες: Κίνδυνος για τα παιδιά 0-4 χρονών”

Στις αρχές του 2017 η Ιζαμπέλ Τεράς (Isabelle Terrasse) και Αν Λιζ Ντυκαντά (Anne-Lise Ducanda), παιδοψυχίατροι που προωθούν στη Γαλλία την ιδέα της συσχέτισης αναπτυξιακών διαταραχών και πολύωρης καθημερινής έκθεσης σε οθόνες, δημιούργησαν και δημοσιοποίησαν το βίντεο: “Écrans: Danger pour les enfants de 0-4 ans”, το οποίο διατίθεται ελεύθερα στο διαδίκτυο με αγγλικούς υπότιτλους. Το βίντεο εντάσσεται σε μια προσπάθεια ευαισθητοποίησης των γονιών, των εκπαιδευτικών και του υγειονομικού προσωπικού για τις καταστρεπτικές συνέπειες που μπορεί να έχει στην ψυχοδιανοητική ανάπτυξη των μικρών παιδιών η συνεχής καθημερινή θέαση τηλεόρασης και η ενασχόληση με βιντεοπαιχνίδια -“εκπαιδευτικά” και μη.

Στην συντριπτική τους πλειοψηφία, υποστηρίζουν οι Γαλλίδες παιδοψυχίατροι, τα μικρά παιδιά τριών και τεσσάρων χρονών που παρουσιάζουν σοβαρές αναπτυξιακές διαταραχές, επιβράδυνση της διανοητικής ανάπτυξης ή διαταραχές συμπεριφοράς είναι εκτεθειμένα καθημερινά σε οθόνες έξι με δώδεκα ώρες. Όταν οι γονείς κατορθώσουν να τα απομακρύνουν από αυτές για τουλάχιστον ένα μήνα (περιορίζοντας την καθημερινή θέαση το πολύ σε μία ώρα), παρατηρείται σημαντική βελτίωση της κατάστασής τους, και σε πολλές περιπτώσεις τα συμπτώματα εξαφανίζονται εντελώς. Η ανάπτυξη των γνωστικών ικανοτήτων και της κοινωνικότητας τους αρχίζει να συμβαδίζει πλέον με την ανάπτυξη των παιδιών της ηλικιακής τους ομάδας.

Οι ζωγραφιές δύο τετράχρονων παιδιών στο “τεστ του ανθρωπάκου”.
Αριστερά, το φυσιολογικό σχέδιο ενός παιδιού ελάχιστα εκτεθειμένου σε οθόνες.
Δεξιά, το προβληματικό σχέδιο ενός παιδιού εκτεθειμένου συνεχώς σε οθόνες.
(Εικόνα από το αναφερόμενο βίντεο)

Η “απεξάρτηση” των μικρών παιδιών από τις ηλεκτρονικές οθόνες δεν είναι εύκολη υπόθεση: Οι οθόνες εκτός των άλλων έχουν μια ισχυρή εθιστική δύναμη, και οι γονείς θα πρέπει να είναι προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουν τους θυμούς, τα κλάματα και τα παρακάλια των παιδιών. Διατηρώντας όμως σταθερή στάση, προσφέροντας στα παιδιά εναλλακτικούς τρόπους ενασχόλησης -παιχνίδια χειρισμού ή μίμησης κοινωνικών ρόλων και καταστάσεων-, και αφιερώνοντας περισσότερο χρόνο μαζί τους, οι κρίσεις θα εξασθενίσουν και θα εξαφανιστούν σε διάστημα λίγων ημερών, διαβεβαιώνουν οι Γαλλίδες παιδοψυχίατροι με βάση τη δική τους κλινική εμπειρία.

Στην κατηγορία του “εικονικού αυτισμού” δεν θα μπορούσαν, φυσικά, να ενταχθούν όλες οι περιπτώσεις αυτισμού. Αλλά, όπως τονίζεται και στο επισυναπτόμενο βίντεο, σε κάθε περίπτωση αξίζει τον κόπο (πριν οι γονείς και οι γιατροί τους προγραμματίσουν χρονοβόρες και πολυδάπανες θεραπευτικές και εκπαιδευτικές παρεμβάσεις -ή ακόμη και εάν η διάγνωση της αυτιστικής διαταραχής έχει ήδη δοθεί) να διερευνήσουν πρωτίστως την πίστα του “εικονικού αυτισμού”, περιορίζοντας δραστικά την έκθεση του προβληματικού παιδιού σε κάθε είδους οθόνες για μερικές εβδομάδες. Και αυτό ισχύει όχι μόνο για τα παιδιά που παρουσιάζουν “αυτιστικά” συμπτώματα, αλλά και για τα παιδιά με διαταραχές συμπεριφοράς (επιθετικότητα, υπερκινητικότητα) ή επιβράδυνση στην ανάπτυξη των γνωστικών τους ικανοτήτων.

Να θυμίσουμε εδώ ότι σύμφωνα με σύσταση της Αμερικανικής Παιδιατρικής Εταιρείας τα παιδιά κάτω των δύο χρόνων δεν πρέπει να εκτίθενται καθόλου σε οθόνες, και η έκθεση των μεγαλυτέρων παιδιών να μην υπερβαίνει τις δύο ώρες ημερησίως.[2] Σύσταση που χάνεται μέσα στην πληθώρα διαφημίσεων και “στρατευμένων” άρθρων δημοσιογράφων και ειδικών που εκθειάζουν κάθε τόσο τις παιδαγωγικές αρετές υπολογιστών, ταμπλέτων και κινητών ειδικά σχεδιασμένων για μικρά παιδιά: “Τώρα τα μικρά σας”, όπως λέει μια γνωστή διαφήμιση, “μπορούν να έχουν το δικό τους laptop ίδιο με αυτό του μπαμπά και της μαμάς! Το μωρό σας πατάει τα πλήκτρα και ακούει εκπαιδευτικά τραγουδάκια, φρασούλες και ήχους. Με αυτό τον διασκεδαστικό τρόπο μαθαίνει γράμματα, αριθμούς, χρώματα και τόσα άλλα!”·

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, οι γονείς ωθούνται να πιστεύουν ότι η εικονική πραγματικότητα ηρεμεί τα παιδιά τους, μαθαίνουν πολλά πράγματα μέσα από αυτήν και, επιπλέον… δίνεται έτσι και η ευκαιρία στους ίδιους να ασχοληθούν με κάτι άλλο… Αλλά, τι πραγματικά μαθαίνουν τα παιδιά με τις οθόνες;

Ο εγκέφαλος δεν μπορεί να αναπτυχθεί φυσιολογικά χωρίς τη συμμετοχή όλων των αισθήσεων και την ανθρώπινη αλληλοεπίδραση

Μέσα από την τηλεόραση, τα βιντεοπαιχνίδια, τους ειδικά κατασκευασμένους για μικρά παιδιά φορητούς υπολογιστές το παιδί μπορεί να μάθει να επαναλαμβάνει λέξεις, γράμματα ή αριθμούς χωρίς, όμως, να γνωρίζει τη σημασία τους. Μπορεί να ξέρει να μετρά μέχρι το δέκα ή το εκατό, αλλά όταν π.χ. του ζητήσουμε να μας δώσει δύο μολύβια να μην μπορεί να το κάνει επειδή δεν γνωρίζει, δεν έχει συνειδητοποιήσει, τη σημασία των αριθμών.

Η σημασία των λέξεων μαθαίνεται μέσα από την κοινωνική συναναστροφή, την αλληλοεπίδραση, το παιχνίδι με έναν ενήλικα που απευθύνεται στο παιδί λεκτικοποιώντας και σχολιάζοντας αυτό που γίνεται. Μια μητέρα λέει στον μικρό της γιό: “έλα να βάλεις το παλτό και θα πάμε μια βόλτα στο πάρκο”, την ίδια στιγμή που ο μικρός φορά το παλτό και βγαίνουνε έξω. Έτσι, η φράση αποκτά πλήρη σημασία: Το παιδί μαθαίνει τι σημαίνουν οι λέξεις, γιατί την ίδια στιγμή κάνει αυτό που οι λέξεις περιγράφουν. Αντίθετα, όταν ακούει την ίδια φράση, “έλα να βάλεις το παλτό σου…”, παρακολουθώντας παθητικά ένα βίντεο με κινούμενα σχέδια, οι λέξεις πολύ πιο δύσκολα θα αποκτήσουν το πραγματικό τους νόημα: Το παιδί δεν κάνει αυτό που οι λέξεις περιγράφουν· η φράση δεν απευθύνεται σε αυτό· παραμένει μια διαδοχή λέξεων που κυλά και χάνεται.

Ένα μικρό παιδί μαθαίνει επίσης όταν έρχεται σε επαφή με πραγματικά υλικά αντικείμενα, όταν πιάνει με τα χέρια του ένα παιχνίδι, το φέρνει στο στόμα του ή το μυρίζει, το ρίχνει στο πάτωμα ή το “χαλάει”. Προσπαθεί, παραδείγματος χάριν, να τοποθετήσει κύβους τον έναν πάνω στον άλλο: Ένας κύβος πέφτει· ξαναπροσπαθεί ξανά, και πάλι ξανά, προσαρμόζοντας κάθε φορά την κίνηση του χεριού του. Παίρνει μια πλαστική μπάλα στα χέρια του και αντιλαμβάνεται το σφαιρικό της σχήμα. Την πιέζει, και αυτή παραμορφώνεται· την σπρώχνει με δύναμη, και αυτή κυλά μέχρι τον απέναντι τοίχο. Ο εγκέφαλος αναλύει και καταγράφει όλες αυτές τις εμπειρίες, όλες τις ενέργειες πάνω στα αντικείμενα. Νευρωνικές διασυνδέσεις σχηματίζονται και εδραιώνονται· ο εγκέφαλος αναπτύσσεται…

Αντίθετα, η υπερέκθεση σε οθόνες απομονώνει το παιδί από τις αναγκαίες ανθρώπινες αλληλοεπιδράσεις, τις τόσο απαραίτητες για να αναπτυχθεί η ικανότητα επικοινωνίας και η μάθηση της γλώσσας, και δεν προσφέρει τα κατάλληλα για την φυσιολογική ανάπτυξη του εγκεφάλου ερεθίσματα (ανάλογα με αυτά που προσφέρει ο χειρισμός πραγματικών υλικών αντικειμένων και η ανθρώπινη συναισθηματική και γλωσσική συναναστροφή). Ένα παιδί δύο χρόνων μπορεί να είναι ικανό να “κατεβάσει” το αγαπημένο του παιχνίδι ή ένα κινούμενο σχέδιο (προκαλώντας τον θαυμασμό των ενηλίκων), αλλά να μην αντιδρά όταν ακούει το όνομά του, να μην ανταποκρίνεται στο κάλεσμα του Άλλου. Μέσα από τους υπολογιστές αναπτύσσει μια μορφή ευφυΐας, η οποία όμως δεν είναι προσαρμοσμένη για κοινωνική ζωή. Μια μορφή ευφυΐας που ξεγελά τους γονείς, που είναι απλώς και μόνο ένας εγκεφαλικός αυτοματισμός.

Όπως περιγράφεται ο “εικονικός αυτισμός”, ένας αυτισμός δηλαδή καθαρά περιβαλλοντολογικής-κοινωνιολογικής αιτιολογίας, ενισχύει την εδώ και χρόνια διατυπωμένη άποψη του Καναδού φιλοσόφου και ιστορικού των επιστημών Ίαν Χάκινγκ (Ian Hacking), σύμφωνα με την οποία οι ήπιες διαταραχές του “αυτιστικού φάσματος” μαζί με τη διαταραχή πολλαπλής προσωπικότητας και την κατάθλιψη -την άλλη “μάστιγα” της σύγχρονης εποχής- εντάσσονται στην κατηγορία των “εφήμερων ψυχικών ασθενειών”, δηλαδή των “ασθενειών” οι οποίες εμφανίζονται μέσα σε ένα ορισμένο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο, αναπτύσσονται εκθετικά, αποκτώντας επιδημικά χαρακτηριστικά, και μετά από κάποιο χρονικό διάστημα σταδιακά εξαφανίζονται μαζί με τους κοινωνικούς παράγοντες, την “οικολογική φωλεά” μέσα στην οποία γεννήθηκαν.

“Οθόνες: Κίνδυνος για τα παιδιά 0-4 χρόνων”
(γαλλικά με αγγλικούς υπότιτλους)

Χρήστος Αμπελάς / Χρήστος Μπελόπουλος

Σημειώσεις
1. Marilyn Wedge, “Virtual Autism” May Explain Explosive Rise in ASD Diagnoses. Mad in America 15/8/2017.

2. Marilyn Wedge, ό.π.

3. Συνέντευξη με την Anne-Lise Ducanda· “Ecrans et autisme: un medecin de PMI lance l’alerte”, ιστότοπος Gynger.

Με ένα κλικ εδώ δείτε όλα μας τα άρθρα

• διαταραχές αυτιστικού φάσματος
• εικονικός αυτισμός
• οθόνες