Tα έθιμα και οι παραδόσεις της Μεγάλης Εβδομάδας ζωντανεύουν σε όλη την Ελλάδα. Από το έθιμο της κούνιας, τα Μαζίδια στο έθιμό του συχωριού, πάμε να κάνουμε ένα μαγικό ταξίδι και να γνωρίσουμε τις ξεχωριστές παραδοσεις από τόπο σε τόπο
Έθιμα και παραδόσεις ζωντανεύουν και πάλι στην πλουσιότερη, σε λαογραφικές εκδηλώσεις, γιορτή της χριστιανοσύνης.
Θράκη
Στις Μέτρες της Θράκης, τα παιδιά φτιάχνουν το ομοίωμα του Ιούδα και το περιφέρουν στα σπίτια, ζητώντας κλαδιά για να τον κάψουν την επομένη στον Επιτάφιο. Τη Μεγάλη Παρασκευή η πομπή του Επιταφίου σταματά έξω από ένα παρεκκλήσι, εκεί όπου βρίσκεται έτοιμη η φωτιά για να καεί ο Ιούδας. Τη στιγμή που ο ιερέας διαβάζει το Ευαγγέλιο ανάβουν τη φωτιά και καίνε το ομοίωμα. Αργότερα θα πάρουν μια χούφτα από εκείνη τη στάχτη και θα τη ρίξουν στα μνήματα.
Τυρός Κυνουρίας: Το διαφορετικό Τσακώνικο Πάσχα με τα μοναδικά έθιμα που θα σας μαγέψει
Μακεδονία
Με ένα κόκκινο πανί, που συμβολίζει το αίμα του Χριστού, απλωμένο στο μπαλκόνι ή το παράθυρο, ξεκινούν τη Μεγάλη Πέμπτη οι προετοιμασίες για τη βραδιά της Ανάστασης, ενώ την ίδια ημέρα οι νοικοκυρές βάφουν τα κόκκινα αυγά. Παλαιότερα στη Μακεδονία η νοικοκυρά έβαζε το πρώτο αυγό στο εικονοστάσι, απ όπου το έβγαζε με την πυροστιά μόνο όταν έβρεχε ή άστραφτε, για να «ξορκίσει» το χαλάζι και τις πλημμύρες.
Σε κάποια χωριά της Μακεδονίας, όπως οι Ελευθερές, μέχρι πριν από λίγα χρόνια σημάδευαν το κεφάλι και την πλάτη των μικρών αρνιών με τη μπογιά που είχε χρησιμοποιηθεί για το βάψιμο τον αυγών. Όσο το κόκκινο πανί ήταν κρεμασμένο στο μπαλκόνι ή το παράθυρο, οι γυναίκες δεν έπλεναν ούτε και άπλωναν ρούχα, γιατί το θεωρούσαν κακό σημάδι, ενώ τα πρώτα αυγά που έβαφαν τα έστελναν μαζί με τσουρέκια στα πεθερικά τους.
Στη Θάσο στην Κοινότητα Λιμεναρίων διατηρείται το πανάρχαιο έθιμο «Για βρέξ Απρίλη μ», που γιορτάζεται την Τρίτη του Πάσχα. Συγκροτήματα απ όλη την Ελλάδα χορεύουν δημοτικούς χορούς. Στην Ιερισσό της Χαλκιδικής έχουν το έθιμο «Του μαύρου νιου τ αλώνι», που γιορτάζεται την Τρίτη του Πάσχα. Μετά την επιμνημόσυνη δέηση και την εκφώνηση του πανηγυρικού, οι γεροντότεροι αρχίζουν τον χορό. Σιγά-σιγά πιάνονται όλοι οι κάτοικοι και συχνά ο χορός έχει μήκος τετρακόσια μέτρα.
Τραγουδούν και χορεύουν όλα τα Πασχαλινά τραγούδια και τελειώνουν με τον «Καγκέλευτο» χορό, που είναι η αναπαράσταση της σφαγής 400 Ιερισσιωτών από τους Τούρκους, κατά την επανάσταση του 1821. Ο χορός περνά κάτω από δάφνινη αψίδα όπου υπάρχουν δύο παλικάρια με υψωμένα σπαθιά και στη μέση του τραγουδιού διπλώνεται στα δύο με τους χορευτές να περνούν ο ένας απέναντι από τον άλλο για τον τελευταίο χαιρετισμό.
Κατά την διάρκεια της γιορτής μοιράζεται, καφές που βράζει σε μεγάλο καζάνι «ζωγραφίτικος», τσουρέκια και αυγά. Στο Λιτόχωρο Πιερίας τη Μ.Πέμπτη το βράδυ στολίζονται οι επιτάφιοι που φτιάχνονται από ανύπαντρες κοπέλες, οι οποίες όλη την Σαρακοστή φτιάχνουν λουλούδια από ύφασμα. Τη Μ. Παρασκευή το βράδυ γίνεται στο παζάρι η συνάντηση των Επιταφίων που συνοδεύονται από χορωδίες Λιτοχωριτών.
Μεγάλη Τετάρτη : Ημέρα μετάνοιας αλλά και προδοσίας για τον Ιησού
Κεντρική Ελλάδα
Στην Αράχωβα, ανήμερα του Πάσχα ξεκινάει η περιφορά της Εικόνας του Αγίου Γεωργίου την οποία συνοδεύουν περί τα 500 άτομα ντυμένα με παραδοσιακές φορεσιές. Την επομένη πραγματοποιείται αγώνας δρόμου των γερόντων (ανηφορικός δρόμος), οι οποίοι ξεκινούν από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και φτάνουν στο λόφο. Ακολουθούν χορευτικά συγκροτήματα και το απόγευμα χορεύουν γυναικείοι χορευτικοί σύλλογοι. Οι εκδηλώσεις συνεχίζονται με κλέφτικα αγωνίσματα, όπως το σήκωμα της πέτρας.
Στη Λιβαδειά, το πιο χαρακτηριστικό έθιμο της πόλης, είναι το γνωστό «Πάσχα της Λιβαδειάς», με τους νέους της πόλης να συμμετέχουν στο έθιμο του «λάκκου». Μετά την Ανάσταση και πριν ξημερώσει οι κάτοικοι ετοιμάζουν την φωτιά. Ένας, κάνοντας το σταυρό του, βάζει φωτιά στο σωρό με τη λαμπάδα της Αναστάσεως. Με ραντίσματα νερού και συχνό χτύπημα με ένα μακρύ ξύλο, η θράκα είναι έτοιμη για να ψηθούν τα αρνιά. Το γλέντι διαρκεί μέχρι το απόγευμα και συμπληρώνεται με τη συμμετοχή παραδοσιακών χορευτικών συγκροτημάτων και την καύση πυροτεχνημάτων.
Στο Αιτωλικό, τη Μ.Παρασκευή πολλοί προσκυνητές επισκέπτονται το ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, όπου βρίσκεται ο Επιτάφιος, ιστορικό κειμήλιο του 13ου-14ου αιώνα. Την Κυριακή του Πάσχα κάθε γειτονιά, είναι μία μεγάλη υπαίθρια ψησταριά, όπου ο χορός και το τραγούδι έχουν τον πρώτο λόγο, ενώ προσφέρονται κρασί και παραδοσιακοί μεζέδες δωρεάν.
Πάσχα στις Σέρρες: Ζήστε ένα διαφορετικό Πάσχα με μοναδικά πανάρχαια έθιμα
Στη Ναύπακτο, το βράδυ της Μ.Παρασκευής, πλήθος κόσμου, ντόπιοι και επισκέπτες, ακολουθούν την περιφορά του Επιταφίου, σχηματίζοντας πομπές, οι οποίες διέρχονται από το λιμάνι, όπου είναι αναμμένες δάδες ειδικά τοποθετημένες στις τάπες του Κάστρου, γύρω από το λιμάνι. Στο μέσον της εισόδου του λιμανιού οι δάδες σχηματίζουν μεγάλο σταυρό, που φωταγωγεί ολόκληρο το λιμάνι παρουσιάζοντας μία φαντασμαγορική εικόνα. Το έθιμο συνδυάζει τη θρησκευτική μυσταγωγία με την ηρωική προσπάθεια του μπουρλοτιέρη Ανεμογιάννη να πυρπολήσει τη τουρκική ναυαρχίδα στο χώρο αυτό.
Πελοπόννησος
Στο Λεωνίδιο, το πιο εντυπωσιακό έθιμο της περιοχής είναι, όταν το βράδυ της Ανάστασης γεμίζει ο ουρανός από φωτεινά «αερόστατα», τα οποία ανυψώνονται από τους πιστούς κάθε ενορίας.
Στην Καλαμάτα, αναβιώνει ένα έθιμο, που πηγάζει από τους απελευθερωτικούς αγώνες του 1821, ο διαγωνισμός των «μπουλουκιών». Οι διαγωνιζόμενοι με παραδοσιακές ενδυμασίες και οπλισμένοι με σαΐτες, δηλαδή με χαρτονένιους σωλήνες γεμάτους μπαρούτι, επιδίδονται σε σαϊτοπόλεμο, στο γήπεδο του Μεσσηνιακού με τη συμμετοχή πλήθους κόσμου.
Κυκλάδες
Στην Κύθνο, το πιο επιβλητικό έθιμο του νησιού είναι αυτό της «Κούνιας». Την Κυριακή του Πάσχα, στην πλατεία του νησιού, στήνεται μία κούνια, στην οποία κουνιούνται αγόρια και κορίτσια ντυμένα με παραδοσιακές στολές. Αυτός ή αυτή που θα κουνήσει κάποιον, δεσμεύεται ενώπιον Θεού και ανθρώπων για γάμο.
Το βράδυ του Μ.Σαββάτου επικρατεί το έθιμο του «συχώριου», δηλαδή όλοι όσοι έχουν πεθαμένους συγγενείς φέρνουν στην εκκλησία ψητά, κρασί και ψωμί, τα οποία έχει «διαβάσει» ο παπάς και τα προσφέρουν στους επισκέπτες και στους κατοίκους του νησιού.
Η Σύρος βιώνει με ιδιαίτερο τρόπο το Πάσχα. Οι δύο θρησκευτικές της κοινότητες, η Ορθόδοξη και η Καθολική, γιορτάζουν συγχρόνως τις μέρες του Πάσχα. Οι Επιτάφιοι των Καθολικών στην Άνω Σύρο ξεκινούν από τον ναό του Αγίου Γεωργίου.
Καλαμάτα: Το παραδοσιακό Πάσχα στην αρχόντισσα της Μεσσηνίας και το έθιμο του Σαϊτοπόλεμου
Στην Ερμούπολη ο επιτάφιος των Καθολικών ξεκινάει από τον Ιερό Ναό Ευαγγελιστών, οι επιτάφιοι των Ορθοδόξων, από τις ενορίες Αγίου Νικολάου, της Κοιμήσεως και τη Μητρόπολη της Μεταμορφώσεως. Κατά την περιφορά τους συναντώνται στην κεντρική πλατεία Μιαούλη, όπου γίνεται κατανυκτική δέηση.
Στην Πάρο, η περιφορά του Επιταφίου της Μάρπησσας, παρουσιάζει ενδιαφέρον καθώς κατά την διάρκειά της, γίνονται δεκαπέντε περίπου στάσεις. Σε κάθε στάση φωτίζεται και ένα σημείο του βουνού, όπου τα παιδιά ντυμένα Ρωμαίοι στρατιώτες ή μαθητές του Χριστού, αναπαριστούν σκηνές από την είσοδο στα Ιεροσόλυμα, την προσευχή στο
Όρος των Ελαιών, το Μαρτύριο της Σταύρωσης και την Ανάσταση. Τα μεσάνυχτα του Μ. Σαββάτου, το νησί γεμίζει από φώτα και τον θόρυβο των αμέτρητων πυροτεχνημάτων.
Στη Νάξο την Μεγάλη Παρασκευή οι κοπέλες καθαρίζουν τις εκκλησιές, στολίζουν τον Επιτάφιο και μετά ακολουθεί η περιφορά. Στο πασχαλινό τραπέζι ξεχωρίζει το παραδοσιακό «μπατούδο», κατσικάκι γεμιστό με εντόσθια, λαχανικά, ρύζι, αυγά και τυρί ψημένο στο φούρνο.
Δωδεκάνησα
Στο νησί της Αποκάλυψης, την Πάτμο, επίκεντρο των τελετών και ακολουθιών αποτελεί ο «Νιπτήρας». Στολίζεται με λαμπρές βάγιες και ποικιλία ανοιξιάτικων λουλουδιών. Την Μ.Πέμπτη γίνεται αναπαράσταση του «Μυστικού Δείπνου» του Νιπτήρα σε κεντρική πλατεία της Χώρας.
Το Μ. Σάββατο το βράδυ πριν από την Ανάσταση, το Ευαγγέλιο διαβάζεται σε ηρωικό εξάμετρο με κώντιο και την Κυριακή του Πάσχα, στο Μοναστήρι της Πάτμου γίνεται η δεύτερη Ανάσταση κατά την οποία το Αναστάσιμο Ευαγγέλιο διαβάζεται σε επτά γλώσσες και από τον ηγούμενο μοιράζονται κόκκινα αυγά στους πιστούς.
Στη Ρόδο, το Σάββατο του Λαζάρου, τα παιδιά γυρίζουν από πόρτα σε πόρτα και τραγουδούν τον «Λάζαρο», συγκεντρώνοντας χρήματα και αυγά για τους ιερείς. Παλαιότερα, κανένας γεωργός δεν πήγαινε στο χωράφι του να εργαστεί, γιατί όπως πίστευαν, ό,τι έπιαναν θα μαραινόταν.
Πάσχα στην επιβλητική Μάνη: Έθιμα και παραδόσεις που ζωντανεύουν σε μια μοναδική εμπειρία που πρέπει να ζήσεις
Επιτρεπόταν μόνο η συγκέντρωση ξερών κλαδιών για το άναμμα των φούρνων τη Μεγάλη Εβδομάδα για το ψήσιμο των κουλουριών. Του Λαζάρου, επίσης, σε όλα τα σπίτια οι νοικοκυρές φτιάχνουν στριφτά κουλουράκια, «τα Λαζαράκια», συμβολίζοντας με τον τρόπο αυτό το σώμα του Λαζάρου που ήταν τυλιγμένο στο σάβανο.
Στην Κω, ενώ οι μεγάλοι ασχολούνται με τις πασχαλινές δουλειές και τον εκκλησιασμό, τα παιδιά προετοιμάζονται για την Ανάσταση. Παίρνουν μεγάλα κλειδιά από εκείνα που είχαν οι παλιές κλειδαριές, δένουν με ένα σχοινί το κλειδί με μπαρούτι και βάζουν το καρφί στην τρύπα του κλειδιού, το βράδυ της Ανάστασης το χτυπούν δυνατά στον τοίχο για να εκπυρσοκροτήσει.
Άλλοι κόβουν μακριές λωρίδες χαρτιού, βάζουν στην άκρη της κάθε λωρίδας μπαρούτι και ένα φιτίλι, την τυλίγουν τριγωνικά, ώστε να προεξέχει το φιτίλι που το ανάβουν και από την ώρα που ο παπάς λέει το «Χριστός Ανέστη». Το πρωί του Μ. Σαββάτου, η εκκλησία στρώνεται με μικρά μοβ μυρωμένα λουλούδια του βουνού που λέγονται λαμπρές. Οι νοικοκυρές φτιάχνουν τις λαμπρόπιττες και το γεμιστό αρνί.
Στη Χίο, ο ρουκετοπόλεμος είναι ένα παλιό Βρονταδούσικο έθιμο που έχει τις ρίζες του στην τουρκική κατοχή. Αρχικά, οι κάτοικοι των ενοριών του Αγίου Μάρκου και της Παναγίας Ερειθιανής, εκκλησιών που βρίσκονται αντικριστά, έφτιαχναν αυτοσχέδια κανονάκια. Με το πέρασμα του χρόνου όμως αυτά εξελίχθηκαν σε αυτοσχέδιες ρουκέτες, βεγγαλικά, φτιαγμένα από νίτρο, θειάφι και μπαρούτι.
Η προετοιμασία των ρουκετών αρχίζει μετά το Πάσχα για να είναι έτοιμες την επόμενη χρονιά. Οι ποσότητες, τα τελευταία χρόνια, φτάνουν στις μερικές χιλιάδες και το θέαμα που δημιουργείται από τις ρουκέτες που εκτοξεύονται στον ουρανό του Βροντάδου το βράδυ της Ανάστασης είναι φαντασμαγορικό. Τα τελευταία χρόνια έχουν ληφθεί μέτρα για την προστασία των παρευρισκομένων, έτσι ώστε να διασωθεί το έθιμο.
Επτάνησα
Στην Κέρκυρα, την Μ.Παρασκευή ξεκινά από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Παλαιό Φρούριο, ο Επιβλητικός Επιτάφιος. Μέχρι της 9.30 το βράδυ, από κάθε εκκλησία βγαίνει ο Επιτάφιος με την απαραίτητη μπάντα της ενορίας, τις χορωδίες, τους πιστούς. Τελευταίος βγαίνει ο μεγαλοπρεπέστατος επιτάφιος της Μητρόπολης.
Πάσχα στη Σαντορίνη: Εκεί που τα ήθη και τα έθιμα βρίσκουν το χαμένο τους νόημα
Στις 9 το πρωί γίνεται η περιφορά του Επιταφίου της Εκκλησίας του Αγίου Σπυρίδωνα, καθώς το 1574 οι Βενετσιάνοι απαγόρευσαν στους ορθοδόξους την περιφορά του την Μ.Παρασκευή, και από τότε οι Κερκυραίοι πραγματοποιούν την περιφορά μαζί με το Σεπτό Σκήνωμα του Αγίου. Είναι η πιο παλιά και πιο κατανυκτική Λιτανεία που βγαίνει σε ανάμνηση του θαύματος του Αγίου, που έσωσε τον Κερκυραϊκό λαό από την σιτοδεία.
Στις 11 το πρωί του Μ. Σαββάτου ο κόσμος περιμένει την πρώτη Ανάσταση. Όταν τελειώνει η ακολουθία στη Μητρόπολη, χτυπούν οι καμπάνες των εκκλησιών και από τα παράθυρα των σπιτιών πέφτουν κατά χιλιάδες, πήλινα δοχεία (μπότιδες) στους δρόμους, με μεγάλο κρότο. Αυτό το έθιμο έχει τις ρίζες του στο χωρίον του Ευαγγελίου «Συ δε Κύριε Ανάστησόν με ίνα συντρίψω αυτούς ως σκεύη κεραμέως».
Ένα άλλο Κερκυραϊκό Πασχαλινό έθιμο που αναβιώνει είναι το «Μαστέλο» (βαρέλι). Στην «Pinia» και κάτω από την Μεταλλική Κουκουνάρα που κρέμεται ασάλευτη μαζεύονται οι Φακίνοι, οι αχθοφόροι της πόλης, οι Πινιαδώροι, οι οποίοι τοποθετούσαν στη μέση του πεζοδρομίου ένα ξύλινο βαρέλι.
Το στόλιζαν με μυρτιές και βέρντε, του έβαζαν νερό και αυτοί σκορπισμένοι στο γύρο χώρο, παρακαλούσαν τους περαστικούς, που αυτή την ώρα ήταν πάρα πολλοί, να ρίξουν νομίσματα για ευχές στο νερό. Όταν πλησίαζε η ώρα της πρώτης Ανάστασης, οι Πηνιαδώροι σκορπισμένοι στην περιοχή της Πιάτσας κυνηγούσαν να βρουν κάποιον να τον ρίξουν στο βαρέλι.
Αυτός μουσκίδι έβρεχε τον κόσμο γύρω του, ενώ περνούσαν οι μπάντες μας, παίζοντας το αλέγκρο μαρς «Μη φοβάστε Γραικοί». Στο τέλος έβγαινε ο βρεγμένος με γέλια και χαρές και έπαιρνε τα χρήματα που είχε το βαρέλι.
Το βράδυ του Μ. Σαββάτου γίνεται η Ανάσταση στην Ανω Πλατεία. Όλα τα παράθυρα των γύρω σπιτιών είναι ανοιχτά με κεράκια αναμμένα. Τα παράθυρα των μεγάλων εξαώροφων σπιτιών, μαζί με το καταπληκτικό θέμα των χιλιάδων κεριών και των πιστών που παρακολουθούν την τελετή της Ανάστασης στη μεγαλύτερη πλατεία της Ελλάδας, συνθέτουν μία μεγαλειώδη εικόνα. Η Αναστάσιμος Ακολουθία, σύμφωνα με το www.metrosport.gr συνεχίζεται στον Ιερό Ναό της Αγίας Παρασκευής. Την Κυριακή του Πάσχα κάθε εκκλησία, όπως συμβαίνει.
Το Χριστιανικό Πάσχα και οι ρίζες του
Κρήτη
Το Πάσχα στο χωριό είναι πάντα πιο καλό από το Πάσχα στην πόλη. Τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας τηρούνται με μεγαλύτερη ευλάβεια… Η νηστεία είναι αυστηρή… Οι νοικοκυρές έχουν τόσες πολλές δουλειές… Οι άνδρες δεν παίζουν χαρτιά στα καφενεία… Τ’ αγόρια μαζεύουν ξύλα για τις φουνάρες όπου θα “καεί” ο προδότης Ιούδας…
Μεγάλη Δευτέρα – Μεγάλη μέρα Μεγάλη Τρίτη – Μεγάλη κρίση Μεγάλη Τετάρτη – Μεγάλη ζάλη Μεγάλη Πέμπτη – Ο Χριστός ευρέθη Μεγάλη Παρασκή – Ο Χριστός στο καρφί Μεγάλο Σαββάτο – Ο Χριστός στον Τάφο Κυριακή του Πάσχα – Ο Χριστός Ανάστα!
Τόσο για το παραπάνω λαϊκό φρασεολόγιο της Μεγάλης Εβδομάδας, όσο και για τα έθιμά της, μας μιλά σήμερα ο λαογράφος μας Γιώργος Χουστουλάκης, ο οποίος, αναλυτικά, ανά ημέρα, αναφέρει:
Μ. ΔΕΥΤΕΡΑ
Είναι η πρώτη μέρα της Μεγάλης Εβδομάδας. Από σήμερα και κάθε απόγευμα οι Χριστιανοί πηγαίνουν στην εκκλησία για να παρακολουθήσουν τη λειτουργία… Τη Μεγάλη Δευτέρα οι γυναίκες ασχολούνταν με το νοικοκυριό του σπιτιού: Άσπριζαν όλους τους εξωτερικούς τοίχους, έβγαζαν έξω τα κρεβάτια και όλα τα υπάρχοντα του σπιτιού, ασβέστωναν και από μέσα τοίχους και ταβάνια με την μπανανόβουρτσα.
Μ. ΤΡΙΤΗ
Η Μεγάλη Τρίτη είναι «μεγάλη κρίση», γιατί συνεχίζεται η καθαριότητα της Μεγάλης Δευτέρας στο χώρο του σπιτιού, καθώς επίσης και όλα τα γύρω σοκάκια, τα οποία καθαρίζουν κι αυτά οι γυναίκες. Εκτός από το σπίτι και όλο το χωριό πρέπει να λάμπει την ημέρα της Λαμπρής.
Ένα εκρηκτικό Πάσχα στη Χίο: Ο ρουκετοπόλεμος και άλλα πασχαλινά έθιμα
Όμως η αγωνία να τα προλάβουν όλα στην εντέλεια, η θέληση τους βρει “καθαρούς” η Ανάσταση και η συνεχιζόμενη αυστηρή νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας, έδιναν εντύπωση «κρίσης»! Τη Μεγάλη Τρίτη στην εκκλησία διαβάζεται η Παραβολή των Δέκα Παρθένων, ενώ το βράδυ ψέλνεται το τροπάριο της Κασσιανής (εν πολλαίς αμαρτίες περιπεσούσα γυνή).
Μ. ΤΕΤΑΡΤΗ
Την Μεγάλη Τετάρτη, η νηστεία εξουθένωνε ακόμα περισσότερο, σε σημείο να φέρνει ζάλη – ντάλη! Την Μ. Τετάρτη μονοπαντίζανε οι νοικοκυρές έφτιαχναν το προζύμι της χρονιάς. Επίσης, πήγαιναν στην εκκλησία, όπου διαβάζεται ο Μεγάλος Κανόνας μας, και τελείται το Μυστήριο του Μεγάλου Ευχελαίου.
Ο παπάς μυρώνει τον κόσμο με λάδι σταυρωτά στο μέτωπο, αλλά και στις παλάμες μπρος πίσω. Επίσης, οι παρευρισκόμενοι, έπαιρναν και εκείνοι με βαμβάκι λίγο λάδι και επιστρέφοντας στο σπίτι μύρωναν με τον ίδιο τρόπο τα μέλη της οικογένειάς τους που δεν μπορούσαν να πάνε στην εκκλησία…
Μ. ΠΕΜΠΤΗ
Την Μεγάλη Πέμπτη ο Χριστός που τον είχαν χάσει οι μαθητές του, γιατί είδαν τον τάφο ανοιχτό και δεν ήταν μέσα, τελικά όμως «ευρέθη», αφού η μόνη που τον είδε ήταν η Μαρία η Μαγδαληνή και πήγε να μάλιστα να Τον αγγίξει, και ο Κύριος της είπε το γνωστό εκείνο «μην μου άπτου». Την Μεγάλη Πέμπτη, πήγαιναν το πρωί οι πιστοί στην εκκλησία, έπιναν αγίασμα και κοινωνούσαν.
Την ημέρα αυτή, οι νοικοκυρές έβρισκαν αμπελόφυλλα πρωτοφανίστικα και έφτιαχνα τα αγαπητά σε όλους ντολμαδάκια, μαζί με κολοκυθοκορφάδες. Στη μέση ανάμεσα στους ντολμάδες, έβαζαν συχνά και χοχλιούς. Λένε πως όταν έμαθε η Παναγία για τη Σταύρωση του Χριστού, εκείνη τη στιγμή, τύλιγε ντολμαδάκια. Την Μ. Πέμπτη οι νοικοκυρές φτιάχνουν εφτάζυμα ψωμιά, τσουρεκάκια πασχαλινά και βάφουν και τα κόκκινα αυγά.
Πάσχα στη Πάτμο: Τα έθιμά και οι Παραδόσεις στο νησί της Αποκάλυψης
Το κόκκινο συμβολίζει το αίμα του Χριστού που έσταξε. Την μέρα αυτή μετά την εκκλησία, πήγαιναν οι νοικοκυρές στο σπίτι να βάψουν τα αυγά τους με (οικολογική) βαφή, από φλούδες κρεμμυδιού που έβραζαν μαζί με τα αυγά, έβαζαν κανέλα, ή κίτρινες μαργαρίτες για διάφορες αποχρώσεις. Με μια κάλτσα περνούσαν το αυγό που μέσα είχαν προσαρμόσει διάφορα άνθη, όπως μαργαρίτες, χαμομήλια, παπαρούνες , άνθη μολόχας κλπ, αλλά και φύλλα, όπου έπαιρναν το σχήμα τους, όπως τσουκνίδα, μολόχα…
Το “δώρο του μουσαφίρη”…
Τη Μ. Πέμπτη επίσης οι γυναίκες έφτιαχναν τα τα καλιτσούνια και τα λαμπροκούλουρα, αλλά επίσης έφτιαχναν και το «δώρο του μουσαφίρη»! Υπάρχει η παράδοση, να φτιάχνουν ένα χριστόψωμο, το οποίο το κόβουν την Κυριακή που γυρίζει η Δεύτερη Ανάσταση ή το δίνουν σε κάποιον ξένο (υπονοώντας τον ίδιο τον Εσταυρωμένο). Οι κόμποι στο μαύρο σπάγκο…
Το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης στην εκκλησία, έχουμε τα 12 Ευαγγέλια. Πολλοί πάνε κρατώντας ένα μαύρο σπάγκο, και σε κάθε Ευαγγέλιο δένουν και από ένα κόμπο. Το κομποσχοίνι αυτό με τους 12 κόμπους, θεωρείται μεγάλο φυλακτό για τους πιστούς, το οποίο κρέμαγαν είτε στο λαιμό, είτε στο χέρι σα βραχιολάκι και το φόραγαν όλο το χρόνο.
Μεταξύ πέμπτου και έκτου Ευαγγελίου, ψέλνονται κάποια τροπάρια, κλείνουν τα φώτα, και στη συνέχεια λέγεται το «Σήμερα κρεμάται επί ξύλου». Tότε ο παπάς, φέρει από το ιερό τον Σταυρό και τον εναποθέτει μπροστά, και ο κόσμος προσέρχεται για να τον ασπαστεί. “Τετέλεσθαι”, λεμόνια και ξίδι για συμπαράσταση στον Ιησού…
Τα φυτά σύμβολα του Ελληνικού Πάσχα που ανθίζουν μόνο αυτή την εποχή
Στο ένατο Ευαγγέλιο της Μ. Πέμπτης που είναι του Ιωάννου ΙΘ, που περιγράφει τον Εσταυρωμένο να διψά και τους δημίους του να τον ποτίζουν ξύδι… Όταν έρχεται η στιγμή του τετέλεσται “και κλείνας την κεφαλήν παρέδωκεν το πνεύμα”, τότε οι πιστοί θα κόψουν στην εκκλησία τα κιτρολέμονα ή λεμόνια που θα κρατούν σε μικρά κομματάκια, και θα πάρει ένα κομμάτι ο καθείς για συμπαράσταση στον Κύριο.
Τα παλιά χρόνια εκτός από λεμόνια, έπαιρναν μαζί τους ένα μπουκαλάκι ξύδι και έπιναν όλοι οι παρευρισκόμενοι. Δεν υπήρχε πιστός, που να μην πιεί, ξύδι ή λεμόνι, γιατί έτσι ένοιωθαν πως συμμετέχουν ενεργά στο Θείο Δράμα.
Μ. ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ
«Σήμερο μαύρος ουρανός, σήμερο μαύρη μέρα, σήμερο όλα θλίβονται κι τα βουνά λυπούνται» . Τη Μεγάλη Παρασκευή, οι πιστοί πάνε στην εκκλησία και πίνουν Αγίασμα, γιατί είναι η μοναδική ημέρα του χρόνου που δεν τελείται θεία Λειτουργία. Το Αγίασμα αυτό όμως, ποτέ δεν το πάνε στο σπίτι. Στη συνέχεια, κάποιες γυναίκες μονοπαντίζανε και πήγαιναν βόλτα στα ξωκλήσια. Θύμιαζαν και άναβαν και τα καντήλια, ακόμα και σε κάποια που ανήκαν σε άλλα χωριά, και σε άλλες ενορίες!
Το απόγευμα πήγαιναν και στους τάφους των δικών τους, τους καθάριζαν και άναβαν τα καντήλια, να μην τα βρει η Θεία Ανάσταση σβηστά. Αλάδωτο μενού, κατανάλωση ξιδιού και στολισμός επιταφίου Φαγητό της ημέρας ήταν οι σούπες αλάδωτες, κυρίως φασόλια, με λεμόνι και αλάτι. Σούπες με μακαρόνια και ζάχαρη ή σούπες με άγρια χόρτα. Οι σούπες συμβολίζουν τα δάκρυα της Παναγίας. Πολλές νοικοκυρές και τα κορίτσια μαζεύουν λουλούδια και λεμονανθούς.
Στολίζουν τον Επιτάφιο και ο παπάς διαβάζει τις «Μεγάλες Ώρες», όπως ορίζει το τυπικό της εκκλησίας. Κατά το μεσημέρι, όταν έχει τελειώσει το στόλισμα του Επιταφίου, κάνουν ένα διάλειμμα για ξεκούραση, και τρώνε και πάλι κιτρολέμονα εμποτισμένα σε ξύδι – πολύ ξύδι. Αφού φάνε το κιτρολέμονο και ξεκουραστούν, ξανακτυπά η καμπάνα και γίνεται ο Εσπερινός της Αποκαθήλωσης.
Πάσχα στα Δωδεκάνησα: Τα πατροπαράδοτα έθιμα
Προς το τέλος του εσπερινού γίνεται η Αποκαθήλωση, ακολουθεί μικρή περιφορά στα στενά του χωριού, επιστρέφουν στο ναό και γίνεται η αλλαγή των καλυμμάτων της Αγίας Τράπεζας από πένθιμα σε χαρούμενα (μπορντοροδοκόκκινο). Με μαύρα τσεμπέρια και πουκάμισα έψελναν… Το βράδυ της Μ. Παρασκευής, κτυπά πάλι η καμπάνα κατά τις 8 και ξεκινούν να ψέλνουν κανόνες μέχρι την ώρα των εγκωμίων. Τα εγκώμια ψέλνονται από δύο χορούς.
Έτσι ψέλνεται και ο Επιτάφιος Θρήνος και το «Η ζωή εν τάφω», που είναι η υπέροχη ψαλμωδία των Παθών. Παλιά το έψελναν μαθητές και μαθήτριες του δημοτικού, αφού πρώτα είχαν κάνει πρόβες το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής με το δάσκαλό τους. Τα κορίτσια φορούσαν μαύρο τσεμπέρι, και τα αγόρια μαύρο πουκάμισο αν είχαν. Από ένα βιβλιαράκι διάβαζαν τα λόγια, και ήταν προσημειωμένα ποια θα πουν τα παιδιά, και ποια ο ψάλτης. Και αυτό γινόταν, για να παίρνουν και μια ανάσα! Ψέλνεται ο Επιτάφιος θρήνος και ακολουθεί περιφορά του Επιταφίου.
Κατά μαρτυρία του εφημέριου πατέρα Νικόλα Τζαγκαράκη, η πομπή παλιά, πήγαινε πρώτα προς το κοιμητήριο της ενορίας, όπου εκεί γίνεται μια δέηση προς τους κεκοιμημένους. Οι φαντάροι και τα αναμμένα καντήλια στο νεκροταφείο… Η περιποίηση των τάφων γίνεται την Μεγάλη Παρασκευή το μεσημέρι. Το βράδυ που θα έρθει ο Επιτάφιος στο κοιμητήριο όλα τα κανδήλια των τάφων είναι αναμμένα.
Η περιφορά του Επιταφίου, γίνεται με συνοδεία εξαπτέρυγων. Κατά το έθιμο, σηκώνουν τον Επιτάφιο οι νέοι φαντάροι, τα αγόρια που πρόκειται να πάνε φαντάροι ή νέοι και νέες που πρόκειται να δώσουν πανελλήνιες εξετάσεις. Κατά την περιφορά του Επιταφίου στο χωριό, ακολουθούν εκατοντάδες πιστοί, κρατώντας κεριά η λαμπάδες, και παρευρίσκεται σχεδόν όλο το χωριό. Μπορεί να γίνουν αρκετές στάσεις στα σταυροδρόμια και τις πλατείες του χωριού, ενώ η καμπάνα χτυπά πένθιμα.
Μ. ΣΑΒΒΑΤΟ
Το μέγα Σάββατο μετά την λειτουργία το πρωί ακολουθεί το έθιμο του σφαγείου των αρνιών. Όσοι έχουν αρνιά για το γιορτινό τραπέζι, τα σφάζουν και με τα εντόσθια φτιάχνονται για το βράδυ της παραμονής, τα γνωστά γαρδούμια αυγολέμονο αντίστοιχο της μαγειρίτσας, που έχουν άλλα μέρη της Ελλάδας.
Τα 13 μέρη στην Ελλάδα που έχουν τα πιο ωραία έθιμα για το Πάσχα
Όσοι πάλι δεν έχουν, θα επισκεφθούν το χασάπη του χωριού και θα αγοράσουν τα λεγόμενα κοιλικά! Δηλαδή ποδαράκια, αντεράκια και τη κοιλιά του ζώου, τα οποία εκείνη την ημέρα είναι περιζήτητα στα κρητικά χωριά! Οι παλιοί έλεγαν: «Μεγάλο μου Σαββάτο και πώς θα σε περάσω, που έχεις τρία κολατσιά και τρία μεσημέρια και τρία απομεσήμερα ώσπου ν’ αλλάξει η μέρα».
Αυτό και μόνο δήλωνε το αποτέλεσμα της εξουθενωτικής νηστείας! Ανεπίσημα στην πυρά ο Ιούδας! Επίσης σε κάποια χωριά, το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου, η νοικοκυρά του σπιτιού, πριν πάει με την οικογένειά της στην εκκλησία, θα ανάψει ένα θυμάρι ή ασκινοπόδι στην αυλή του σπιτιού της, για να κάψει έτσι τον Ιούδα. Το κάψιμο του Ιούδα όμως επίσημα, θα γίνει πάλι και με όλους μαζί τους πιστούς στην αυλή της εκκλησίας, αμέσως μετά το «Χριστός Ανέστη».
Συμβολίζει την αποστροφή του κόσμου γενικά στη προδοσία, έθιμο που αγνοούμε από πότε ίσχυσε. Οι νεαροί, οι πιο σκανταλιάρηδες, και τα παιδιά του χωριού, από νωρίτερα θα αρχίσουν να μαζεύουν ξύλα. Το μεσημέρι του Μ. Σαββάτου, θα κάνουν ακόμα μια γύρα στο χωριό, και όπου δουν κυρίως δεμαθιές με ξύλα, θα τις σταμπάρουν, και με τη πρώτη ευκαιρία θα τις αρπάξουν, και θα τις στήσουν σε ένα μεγάλο σωρό έξω από την εκκλησία! Φτιάχνουν και ομοίωμα του Ιούδα, με ρούχα γεμισμένα με άχυρα και τον στήνουν πάνω στο σωρό.
Επιτέλους λέγεται το Χριστός Ανέστη και αμέσως κιόλας ανάβει και η φωτιά να καεί ο Ιούδας! Τι ήταν τα σκλαπατζίκια Το μέγα Σάββατο, δεν σταματούν οι στρακατρουκες, και τα σκλαπατζίκια. Αυτά είναι αυτοσχέδια βεγγαλικά κρότου, τα οποία έφτιαχναν με χαρτί από σακούλες τσιμέντου και πυρίτιδα. Έφτιαχναν πυρίτιδα με απλά υλικά κάρβουνου και θειάφι… Έκοβαν τη χαρτοσακούλα στενόμακρες λουρίδες, έριχναν στην άκρη λίγη πυρίτιδα, το τύλιγαν τριγωνικά πολλές φορές να γίνει χονδρό.
Στο τέλος, με μια πρόκα έκαναν μια τρύπα και με τα σπίρτα έδιναν φωτιά και ταυτόχρονα το πέταγαν πέρα, για να σκάσει με δυνατό κρότο! Ενίοτε έφτιαχναν δύο με τρεις μεγάλες τρακατρούκες, για να τις ανάψουν όταν ο παπάς θα πει το «Χριστός Ανέστη!». Σε πολλά χωριά της Κρήτης, όπως στους Βόρους, έφτιαχναν δύο ομάδες, κάθε μία, με τα δικά της αυτοσχέδια βαρελότα, η μπάλες που τις τύλιγαν γύρω -γύρω με σύρμα, τις λεγόμενες συρμαλίδικες, και γινόταν ένα είδος «μάχης», με δύο αντίπαλες ομάδες μετά την Ανάσταση! Τι ήταν το «Αμίλητο Φως»
Τα μεσάνυχτα του Μ. Σαββάτου περιμένουν οι πιστοί να παραλάβουν με το «Δεύτε λάβετε φώς» από τον παπά το Άγιο Φως, για να το μεταφέρουν στο σπίτι τους. Στο «Δεύτε λάβετε φώς», ο κόσμος προσέρχεται να πάρει το Άγιο φως και να το πάει στο σπίτι τους. Παλιά όταν πήγαιναν το φως, κατά τη διαδρομή δεν μίλαγαν! Πίστευαν έτσι, πως αν το κάνουν αυτό, «κάτι καλό» θα συμβεί στο σπίτι, και θα ξορκιστεί το κακό! Αυτό ήταν το λεγόμενο «Αμίλητο Φως».
Το Χριστός Ανέστη και οι… παρανυχίδες!
Σαν ο παπάς αναφωνεί δυνατά το «Χριστός Ανέστη», οι καμπάνες χτυπούν χαρμόσυνα, και οι πιστοί αγκαλιάζονται και δίνουν τα αναστάσιμους ασπασμούς. Παράλληλα οι περισσότερες γυναίκες έσκυβαν και έτριβαν τα νύχια τους στο πάτωμα ή γενικά στο έδαφος, αν ήταν έξω, για να μην κάμουν… παρανυχίδες! Οι παρανυχίδες τότε, ήταν μεγάλη πληγή για τις γυναίκες, γιατί τα όσπρια όλα τα έβγαζαν με τα χέρια! Τα ρεβίθια, τις φακές, τον αρακά, τον ξεπάτωναν με τα χέρια τότε, τον έκαναν μικρά ματσάκια, και τον τοποθετούσαν κυκλικά.
Τα έθιμα της Δευτέρας του Πάσχα
Οι κύκλοι αυτοί, λεγόταν «τσουμαλιές». Σημειωτέον, ότι για προστασία, πολλές γυναίκες που είχαν παρανυχίδες τότε, έφτιαχναν γάντια από ανδρικές μάλλινες κάλτσες, που τις γάζωναν για να φτιάξουν τα δάχτυλα! Το γιορτινό τραπέζι! Μετά το Χριστός Ανέστη η βραδιά είναι αφιερωμένη στο γιορτινό τραπέζι. Οι περισσότεροι κατευθύνονται στο σπίτι, να γιορτάσουν με φαγοπότι δίπλα στις οικογένειές τους.
Όταν πάνε το Άγιο Φώς στο σπίτι, ο πρώτος θα φτιάξει με τη φλόγα του κεριού, το σχήμα του Σταυρού, στο ανώφλιο της πόρτας. Με αυτό το φώς, θα ανάψουν τα καντήλια, και την επ’ αύριο με το ίδιο Άγιο φώς θα ανάψουν και τα καντήλια στου τάφους των αγαπημένων προσώπων. Το φως αυτό θα πρέπει να παραμείνει αναμμένο για 40 ημέρες χωρίς να σβήσει! Γαρδουμάκια αυγολέμονο, η μαγειρίτσα των κρητικών!
Η μαγειρίτσα που τρώνε στην υπόλοιπη Ελλάδα, λέγεται ότι ξεκίνησε από τον διωγμό των Εβραίων. Τους πρότειναν οι επικεφαλείς τους, να φάνε μαγειρίτσα, για να αντέχουν την επ’ αύριο να διασχίσουν την έρημο. Λένε επίσης πως τα πικρά χόρτα για τη παρασκευή της, συμβόλιζε τη πικρή ζωή από τη κατοχή τους από τους Αιγυπτίους! Στο σπίτι λοιπόν τους περιμένουν ζεστά τα γαρδουμάκια αυγολέμονο με ποδαράκια, αγαπημένο φαί των Κρητικών.
Η λαχτάρα για να φάνε επιτέλους «λεργιά», μη νηστίσιμο δηλαδή φαγητό, είναι μεγάλη μετά από 40 μέρες νηστείας! Θα τσουγκρίσουν το κόκκινο αυγό, και θα φάνε με όρεξη, μικροί και μεγάλοι.
ΗΜΕΡΑ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ
Την Κυριακή του Πάσχα, η καμπάνα της εκκλησίας, δεν σταματά να χτυπά όλη μέρα, και όχι μονάχα το Πάσχα, αλλά και τη Δευτέρα του Πάσχα πάλι όλη μέρα! Πραγματικά όλοι καταλάβαιναν πως τότε ήταν το πραγματικό Πάσχα εκείνα τα χρόνια! Πίστευαν πως όσο πιο πολύ χτυπούσαν την καμπάνα, τόσο πιο πολύ θα μεστώσουν τα σπαρμένα (σπαρτά) τους! Όσοι είχαν γελάδια, τραγιά κριάρια κλπ, πάλι έπρεπε να χτυπούνε την καμπάνα για να «ξεφοινικώσουν τα κέρατα των οζώ», δηλαδή, να μεγαλώσουν τα κέρατά τους! Οι μικροί εμποράκοι και τα κασελάκια!
Τα παιδιά, κυρίως τα πιο φτωχά, την ημέρα του Πάσχα, την έβλεπαν και σαν ιδανική μέρα εμπορίου! Πουλούσαν λουκούμια, σε ένα αυτοσχέδιο χάρτινο κουτί, τα γνωστά σε όλους κασελάκια. Τα κασελάκια, που ήταν χάρτινα κουτιά, γεμάτα με την πραμάτεια τους, τα κρεμούν στο λαιμό, και γύρναγαν τις γειτονιές, για να μπορέσουν να εξοικονομήσουν ένα δεκάρικο, για να ενισχύσουν τα οικονομικά του σπιτιού.
Έθιμα του Πάσχα: Μεγάλο Σάββατο
Πουλούσαν λουκούμια, μαντολάτα τσίχλες, καραμέλες, παστέλια κλπ. Κάποια άλλα έχουν πιο επικερδές εμπόριο, βγάζοντας στη… λοταρία μια κούτα λουκούμια! Πλήρωνες κάτι παραπάνω, αλλά όποιος ήταν τυχερός, θα κέρδιζε με ένα δίφραγκο ολόκληρη τη κούτα! Μισό τσιγάρο τη φορά! Κάποια επίσης πούλαγαν και τσιγάρα χύμα! Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα οι κούτες των 20 σιγαρέτων, ο μπακάλης αγόραζε μεν κούτες, αλλά ήταν «των 100 σιγαρέτων»!.
Οπότε ήταν δύσκολο να αγοράσει ο άλλος ολόκληρη τη κούτα! Όλοι αγόραζαν χύμα τσιγάρα. Εκείνοι που τα αγόραζαν από δύο έως πέντε, τα έβαζαν μέσα σε μεταλλικές ταμπακιέρες, και τα έσπαγαν συνήθως στη μέση, και τα κάπνιζαν από μισό τσιγάρο κάθε φορά! Το μεσημεριανό πασχαλινό τραπέζι Το κύριο μεσημεριανό φαγητό παλιά, για τους περισσοτέρους, στα φτωχά χρόνια, ήταν συνήθως μαγειρευτό αρνί ή κατσίκι, γιαχνί με αγκινάρες ή αυγολέμονο.
Κατά άλλους ήταν το κλέφτικο, κι αργότερα το αντικριστό. Σπάνια παλιά στο τραπέζι υπήρχε ψητό σε ταψί, γιατί δεν είχαν όλοι φούρνο. Το ψητό στις κλιματόβεργες για το φούρνο, μπήκε μεταγενέστερα στο κρητικό τραπέζι, πιο συχνό ήταν το αρνί σε παϊδάκια στα κάρβουνα. Ο βεζίρης και ο θάνατος λόγω… ματιού! Από το αρνάκι ή κατσικάκι, σε όποιον τύχαινε το κεφαλάκι, συνήθως απέφευγε να το φάει, διότι «αν το έτρωγε, θα πεθάνει ο αδερφός του»!
Έτσι το κεφάλι κατέληγε σε κάποιον που να μην έχει αδερφό! Τα παιδιά τότε, περίμεναν πώς και πώς, να πάρουν ο κοκαλάκι ο έχουν στα μπροστινά πόδια τα αρνιά, τον λεγόμενο βεζίρη! Ο βεζίρης ήταν αγαπημένο παιγνίδι των παιδιών τότε! Ο αφέντης έπαιρνε το τριγωνικό κόκκαλο τη σπάλα, που οι «ειδικοί», θα αναλύσουν από τη διαφανή όψη του, τα μελλούμενα του νοικοκύρη, πως θα πάει η υπόλοιπη χρονιά, πως θα πάει η υγεία του, τα πρόβατά του, και χίλια άλλα δυο!
Τις περισσότερες φορές, αυτά που έβλεπαν οι ειδικοί, έβγαιναν στ’ αλήθεια! Ίσως κι επειδή τα πίστευαν! Το παρατήρημα για τον ύπνο της Λαμπρής… Μια ακόμα συνήθεια, ήταν να κοιμούνται την ημέρα της Λαμπρής, κυρίως τα παιδιά, έτσι τους έλεγαν: «Όποιος κοιμάται τη Λαμπρή, τον ύπνο τον αγοράζει, κι όποιος δε κοιμάται, τον ύπνο τον ξεπουλεί»!
Πάσχα και Μεγάλη Εβδομάδα:Ολα τα Έθιμα και ο Συμβολισμός
Με δύο λόγια τους έλεγαν, σύμφωνα με το www.voltarakia.gr πως όποιος κοιμηθεί λίγες ώρες την ημέρα του Πάσχα, θα κοιμάται εύκολα όλο τον υπόλοιπο χρόνο! Αντίθετα, όποιος δεν κοιμηθεί τότε, αλλά την επ’ αύριο, δεν θα χορταίνει ύπνο και θα δυσκολεύεται να κοιμηθεί όλο τον υπόλοιπο χρόνο! Ευχαριστούμε τον κ. Γιώργο Χουστουλάκη για το βολταράκι στα έθιμα του Πάσχα… Εκείνος με τη σειρά του ευχαριστεί τον πατέρα Νικόλαο Τzαγκαράκη και τον κ. Μύρωνα Μαραγκάκη, για τις πολύτιμες πληροφορίες…
