Έλενα Τριανταφύλλου
Το νοσοκομείο Σωτηρία ξεκίνησε ως το πρώτο σανατόριο της χώρας για τη φυματίωση. Πότε μετατράπηκε σε γκέτο οδηγώντας τους ασθενείς σε εξέγερση και πως συνδέθηκε με τις μαζικές εκτελέσεις στον πόλεμο του 1940.
Το νοσοκομείο Σωτηρία πρόκειται για ένα από τα ιστορικότερα νοσοκομεία αλλά και κτίρια στη χώρα. Βρίσκεται σε λειτουργία από το 1905 κι ενώ ξεκίνησε ως ένα εμβληματικό και πρωτοποριακό σανατόριο για την φυματίωση, μετατράπηκε σε γκέτο οδηγώντας τους ασθενείς σε πολλές εξεγέρσεις. Ενώ την περίοδο της Γερμανικής κατοχής συνδέθηκε με τις εκτελέσεις των αντιφρονούντων. Η ιστορία του.
Μπορεί να έχει χρειαστεί να επισκεφθείς το νοσοκομείο Σωτηρία για ένα πρόβλημα υγείας που αφορά εσένα ή κάποιον δικό σου. Περπατώντας όμως στους διαδρόμους του και προσπαθώντας να βρει άκρη με τους γιατρούς, ίσως να μην γνωρίζεις ότι περπατάς σε ένα από τα πιο ιστορικά κτίρια της χώρας. Εγκαινιάστηκε το 1905 κι έζησε όλες τις σημαντικές πολιτικές αλλαγές της χώρας, στη νεότερη ιστορία της.
Κι ενώ ξεκίνησε σαν ένα νοσοκομείο – υπόδειγμα, κατέληξε να γίνει γκέτο, να οδηγήσει τους ασθενείς σε πολλαπλές εξεγέρσεις που έληξαν βίαια και συνδέθηκε με την εκτέλεση αντιφρονούντων κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής. Ο Νίκος Μπελογιάννης εκτελέστηκε εκεί. Η ιστορία του Σωτηρία, του πρώτου σανατόριου της χώρας και πως εξελίχθηκε μέσα στα χρόνια. Διαβάστε παρακάτω:
Το νοσοκομείο Σωτηρία ήταν το πρώτο σανατόριο για φυματικούς στη χώρα
Πώς ξεκίνησαν όλα
Σήμερα, το Γενικό Νοσοκομείο Νοσημάτων Θώρακος Η Σωτηρία αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς πυλώνες της νεότερης κοινωνικοπολιτικής και ιατρικής ιστορίας της Ελλάδος. Συστάθηκε με Βασιλικό Διάταγμα του 1902 ως εταιρία με την επωνυμία Σωτηρία και ύστερα από πρωτοβουλία αλλά και επιμονή της Σοφίας Σλήμαν, η οποία μετά τον θάνατο του συζύγου της Ερρίκου το 1880, είχε αναπτύξει έντονη φιλανθρωπική δράση ως επικεφαλής ενός “ομίλου κυριών“.
Αυτός ο “όμιλος” αποτελούνταν από ευκατάστατες γυναίκες της Αθήνας όπου προχωρούσαν σε φιλανθρωπικές δράσεις. Όταν επισκέφθηκε μία μέρα το νοσοκομείο Ελπίς, στην οδό Ακαδημίας συγκλονίστηκε από το θέαμα των φυματικών στρατιωτών από τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Ήταν στοιβαγμένοι στα υπόγεια για να μην έρχονται σε επαφή με άλλους ασθενείς και τους κολλήσουν.
Από εκείνη τη στιγμή λοιπόν, αναγνωρίζοντας το απάνθρωπο της νοσηλείας αυτών των ανθρώπων καθώς και την μεγάλη διασπορά της νόσου ξεκίνησε έναν τεράστιο αντιφυματικό αγώνα. Ως πρώτο στόχο είχε τη δημιουργία ενός σανατόριου. Η μεγάλη περιουσία αλλά και ο ευρύς κοινωνικός κύκλος που είχε, ο οποίος συμπεριλάμβανε εξέχουσες προσωπικότητες της πολιτικής αλλά και της οικονομικής σκηνής της χώρας, βοήθησαν στην επίτευξη αυτού του σκοπού.
Στο πλευρό της στάθηκε και η κόρη της Ανδρομάχη και σύζυγός του Λέοντα Μελά. Με αφοσίωση στον κοινωφελή σκοπό του Σωτηρία κατάφερε να πείσει τον ηγούμενο της ΙΜ Πετράκη να της παραχωρήσει ένα οικόπεδο πολλών στρεμμάτων, ώστε να χτιστεί το σανατόριο και λίγα χρόνια αργότερα η Μονή δώρισε μία ακόμη μεγαλύτερη έκταση.
Το πρώτο κτίριο, σε σχέδια των μηχανικών Ιωάννη και Μιλτιάδη Αξελού, θεμελιώθηκε το 1903. Οι οικοδομικές εργασίες μάλιστα, ολοκληρώθηκαν μετά από δύο χρόνια, με έξοδα που καλύφθηκαν από την ίδια την Σλήμαν. Το περίπτερο Σωτηρία με τις 40 κλίνες προορισμένες για τη νοσηλεία απόρων φυματικών, εγκαινιάστηκε το 1905 από την βασίλισσα Όλγα και επιστημονικά, επανδρώθηκε από τους καθηγητές Ν. Μακκά και Μ. Σακορράφο.
Στις 6 Ιουνίου του 1905 δέχθηκε τον πρώτο ασθενή κι έκτοτε το όνομά του συνδέθηκε με την αντιμετώπιση της πνευμονικής φυματίωσης στη χώρα. Στις αρχές του 20ου αιώνα η φυματίωση θέριζε. Δεν υπήρχε φάρμακο και εφαρμοζόταν το τρίπτυχο της σανατορικής ιατρικής, το οποίο ήταν: αεροθεραπεία, ανάπαυση και υπερσιτισμός.
Οι γιατροί δεν ήταν εξειδικευμένοι και το μόνο που μπορούσαν να κάνουν ήταν η προσωρινή ανακούφιση από τα συμπτώματα. Ενώ, χιλιάδες άνθρωποι έχαναν τις ζωές τους κάθε χρόνο, με την θνησιμότητα να φτάνει στο 98%. Η ανάγκη λοιπόν για περισσότερους χώρους νοσηλείας, ήταν επιτακτική. Ο όμιλος κυριών λοιπόν, με επικεφαλή την Σοφία Σλήμαν, διοργάνωνε παραστάσεις, ετήσιου εράνους και φιλανθρωπικούς χορούς για τη συγκέντρωση χρημάτων.
Σκοπός ήταν να ανεγερθούν κι άλλα διώροφα κτίρια – περίπτερα που θα κάλυπταν τις ανάγκες των ασθενών. Η αθηναϊκή κοινωνία ανταποκρινόταν με μεγάλη προθυμία στα καλέσματά της με αποτέλεσμα ο αντιφυματικός αγώνας να είναι ξεκίνησε ως αγώνας των αστών, ενώ το κράτος δίσταζε να αναλάβει πρωτοβουλίες για την αναβάθμιση της δημόσιας υγείας και της κοινωνικής πρόνοιας ή να ιδρύσει ένα δημόσιο σανατόριο.
Πότε ξεκίνησαν τα…περίπτερα στο Σωτηρία
Από το 1907 μέχρι και το 1917 λοιπόν χτίστηκαν 7 κτίρια περίπτερα τα οποία έπαιρναν το όνομα των δωρητών τους. Πιο συγκεκριμένα ονομάζονταν «Κυριαζίδειο», «Αμπέτειο», «Σπηλιοπούλειο», «Μελά», «Οικονόμειο». Ενώ το «Τριανταφυλλάκι» πήρε το όνομά του από ένα μικρό τριαντάφυλλο που πρόσφεραν οι κυρίες του ομίλου κατά τη διάρκεια του εράνου, ανήμερα του Αγίου Νικολάου το 1911 σε όλους όσους έδωσαν χρήματα για τους σκοπούς του Σωτηρία. Το συγκεκριμένο περίπτερο είχε 30 κλίνες.
Ο έρανος θεωρήθηκε ιδιαίτερα επιτυχής και εγκωμιάστηκε από την κοινωνία αλλά και από τον Τύπο της εποχής. Όχι μόνο για την διοργάνωση και το εξαιρετικό αποτέλεσμα αλλά και για την ιδέα του τριαντάφυλλου ως αντίτιμο. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα κτίρια δεν είχαν ενταχθεί από την αρχή σε έναν ενιαίο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και κάθε ένα εκείνη την περίοδο λειτουργούσε ως μία αυτόνομη νοσοκομειακή μονάδα.
Την ίδια στιγμή, το κακοτράχαλο, γεμάτο πέτρες και πουρνάρια οικόπεδο γέμισε πεύκα και ευκάλυπτους εξαιτίας των ενεργειών της Σοφίας Σλήμαν. Δυστυχώς σήμερα τα πρώτα κτίρια του Σωτηρία είναι σε κακή κατάσταση. Το 1910 από την ετήσια κρατική χορηγία που ορίστηκε για μία σειρά από φιλανθρωπικά ιδρύματα, το νοσοκομείο Σωτηρία έλαβε το ποσό των 5.000 δραχμών το οποίο ήταν σταγόνα στον ωκεανό όσων αφορά τα έξοδά του.
Πότε το Σωτηρία έγινε δημόσια περιουσία;
Από το 1919 με νομοθετικό διάταγμα της κυβέρνησης του Ελ. Βενιζέλου, τη διοίκηση του νοσοκομείου, αναλαμβάνει το κράτος, αφού το μέγεθός του ξεπερνούσε πλέον τις οικονομικές δυνατότητες της Σλήμαν, η οποία αξίζει να σημειωθεί ότι παρέμεινε μέχρι και τον θάνατό της, πρόεδρος του 8μελους Συμβουλίου. Σύμφωνα με διάταγμα ο κρατικός προϋπολογισμός θα πιστωνόταν ετησίων με ποσό ύψους 800.000 δραχμών για τις λειτουργικές ανάγκες του νοσοκομείου.
Η μαύρη σελίδα στην ιστορία του νοσοκομείου
Ενώ λοιπόν η πρώτη περίοδος λειτουργίας του Σωτηρία άφησε άριστες μνήμες στους Αθηναίου, την δεκαετία του 1920, έζησαν την φρίκη. Η άφιξη περίπου 1.500.000 περίπου προσφύγων αλλά και των στρατιωτών από το μέτωπο δημιούργησε τεράστια κοινωνικά αλλά και υγειονομικά προβλήματα στη χώρα.
Το νοσοκομείο ξεκίνησε να γεμίζει με πάσης φύσεως αρρώστους και όχι μόνο φυματικό ενώ καταφύγιο βρήκαν εκεί και Μικρασιάτες πρόσφυγες που ήταν άποροι και άστεγοι. Έστηναν συγκεκριμένα αυτοσχέδιες παράγκες γύρω από το σανατόριο. Δυστυχώς όμως εκεί βρήκαν στέγη και διάφοροι περιθωριακοί τύποι.
Το νοσοκομείο λοιπόν δεν άργησε να μετατραπεί σε γκέτο και καταγράφηκε στη συλλογική συνείδηση ως τόπος μαρτυρίου, εξαιτίας της φυματίωσης αλλά και ως τόπος διαφθοράς, πορνείας, παρανομίας, κλοπών και εμπορίου ναρκωτικών. Είχε στηθεί μία δεύτερη πόλη μέσα στη πόλη της Αθήνας και από περιγραφές ασθενών διαπιστώνεται ότι κυριαρχούσαν εικόνες εξαθλίωσης.
Συχνά μάλιστα οι άνθρωποι το αποκαλούσαν “πεθαμενατζίδικο“. Το άκουσμα και μόνο του ονόματός του νοσοκομείου προκαλούσε τρόμο. Οι φυματικοί δεν άργησαν να οργανωθούν και απαίτησαν καλύτερες συνθήκες. Κατήγγειλαν μάλιστα τη διεύθυνση και το προσωπικό του νοσοκομείου για αυθαιρεσίες. Η πρώτη εξέγερση έγινε το 1921 και ακολούθησαν άλλες το 1925, το 1929 και το 1931 με την αστυνομία να καταστέλλει τις εξεγέρσεις με αγριότητα.
Όταν το νοσοκομείο Σωτηρία γίνεται Νομικό πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου
Την δεκαετία του 1930, επί διοίκησης του νοσοκομείου από τους γιατρούς Μαρίνο Γερουλάνο και Μάνθο Μεταλληνό η κατάσταση βελτιώθηκε. Το νοσοκομείο μετατράπηκε σε Νομικό πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου, η κρατική επιχορήγηση αυξήθηκε πολύ και καταργήθηκε το γκέτο. Απομακρύνθηκαν δηλαδή όσοι δεν ήταν ασθενείς και γκρεμίστηκαν οι παράγκες.
Ενώ οικοδομήθηκαν νέα κτίρια και δημιουργήθηκαν χώροι εργασιοθεραπείας και ψυχαγωγίας. Η εικόνα του λοιπόν αναβαθμίστηκε αισθητά και το νοσοκομείο στελεχώθηκε με φυματιολόγους και χειρουργούς του θώρακα, ενώ η δυναμικότητά του άγγιζε τα 2.000 κρεβάτια.
Ο πόλεμος του 1940
Ο πόλεμος του 1940 ανέκοψε την ανοδική του πορεία και δημιούργησε νέα προβλήματα. Η κοινωνία γέμισε από φυματικούς που κατέληγαν εκεί για να αφήσουν την τελευταία τους πνοή και κλήθηκε και πάλι να σηκώσει το βάρος. Όμως την δεκαετία του 1940 ιδρύθηκε εκεί η Φυματιολογική Πανεπιστημιακή Κλινική και η Σχολή Βοηθών Νοσοκόμων Σοφία Σλήμαν ενώ την ίδια δεκαετία συστάθηκε Σύλλογος με σκοπό τη βοήθεια στους άπορους ασθενείς και τις οικογένειές τους.
Η σοβαρότητας της φυματίωσης δεν απέτρεπε τους ασθενείς από το να ασχολούνται με τα πολιτικά και να διαφωνούν. Χωρίζονταν λοιπόν σε στρατόπεδα ανάλογα με τις πολιτικές τους πεποιθήσεις όπως συνέβη και στη περίοδο της Κατοχής, τότε που το νοσοκομείο έγινε ορμητήριο του αντιστασιακού αγώνα. Ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι αργότερα μετατράπηκε σε τόπο εκτελέσεων και φυλακή για τους αριστερούς.
Μάλιστα από το νοσοκομείο Σωτηρία έγινε το 1943 η θρυλική απόδραση των 56 Ακροναυπλιωτών κομμουνιστών (πολιτικοί κρατούμενοι από την εποχή του Μεταξά, τους οποίους αντί να ελευθερώσουν όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν τη χώρα, τους παρέδωσαν σ’ αυτούς). Είχαν υποκριθεί ότι ήταν άρρωστοι ώστε να μεταφερθούν από τις φυλακές της Ακροναυπλίας στις φυλακές της Σωτηρίας, με σκοπό να οργανώσουν ένοπλο αγώνα κατά των Γερμανών. Κατάφεραν να αποδράσουν από τον υπόνομο.
Το νοσοκομείο Σωτηρία την περίοδο του εμφυλίου
Την περίοδο του εμφυλίου η ένοπλη αντιπαράθεση έλαβε χώρα ακόμη και μέσα στο Σωτηρία ενώ στο στρατόπεδο πίσω από τον μαντρότοιχο που περιέβαλε το νοσοκομείο γινόντουσαν εκτελέσεις αντιφρονούντων. Εκτελέστηκαν συνολικά 492 άνθρωποι με τον τελευταίο να ήταν ο Νίκος Μπελογιάννης τον Μάρτιο του 1952.
Στον χώρο του νοσοκομείου υπάρχει μνημείο με τα ονόματα των αγωνιστών της εθνικής αντίστασης, που εκτελέστηκαν από τα γερμανικά στρατεύματα την περίοδο 1941-1944, καθώς και των εκτελεσμένων στο Γουδί την περίοδο 1947-1952. Από το 1950 η κατάσταση ομαλοποιήθηκε. Η στρεπτομυκίνη, το φάρμακο για τη φυματίωση που είχε ήδη ανακαλυφθεί από το 1943, έφτασε επιτέλους και στην Ελλάδα.
Ο αριθμός των νεκρών άρχισε να μειώνεται και το «Σωτηρία» βαθμιαία μεταβλήθηκε σε διαγνωστικό και θεραπευτικό κέντρου του συνόλου των νοσημάτων του αναπνευστικού, ιδρύοντας παράλληλα το πρώτο εν Ελλάδι κέντρο αντιμετώπισης της αναπνευστικής ανεπάρκειας, υπό τη διεύθυνση της κ. Σ. Μαγκριώτη, και την πρώτη Θωρακοχειρουργική Κλινική, υπό τη διεύθυνση του Ν. Τσούτη. Σας άρεσε αυτό το άρθρο; Πείτε μας την γνώμη σας στα σχόλια. Πριν φύγετε ρίξτε μία ματιά και στο γλυπτό του Λέοντος που ενέπνευσε την σειρά Porto Leone.